Overheid moet zorgplicht voor landschap weer serieus nemen

Veel mensen maken zich zorgen over de kwaliteit van het Nederlandse landschap. Plannen om meer woningbouw langs de kust toe te staan, stuiten op massief verzet. In Drenthe heerst onrust over de komst van een windmolenpark. In Friesland woedt een publieke discussie over 'landschapspijn': het eentoniger worden van het buitengebied vanwege de voortschrijdende schaalvergroting van de melkveehouderij.

'Gaat het wel goed met ons landschap', vroeg de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) zich twee jaar geleden af. Dat mondde dinsdag uit in het rapport 'Verbindend landschap'. Veranderingen van het landschap moeten zorgvuldiger begeleid worden, is de overtuiging van Annemieke Nijhof, lid van de Rli, en Jan Jaap de Graeff, voorzitter van de Rli. De Rli is een belangrijk adviesorgaan van de regering en het parlement, ontstaan in 2012.

Ingrepen in het landschap kunnen heftige reacties uitlokken. Hoe verklaart u dat?

Nijhof: 'Het landschap is onderdeel van onze culturele identiteit en bepaalt voor een belangrijk deel het geluk van mensen. Mensen waarderen specifieke eigenschappen zoals openheid, waterrijkdom of verkavelingspatronen. Ze zijn bang dat die waarden door ingrepen definitief verloren gaan.'

Het Westland is uit landschappelijk oogpunt geen pareltje. Toch hechten veel inwoners grote waarde aan het landschap, ontdekte de Rli in persoonlijke gesprekken.

Nijhof: 'Veel inwoners van het Westland zijn er ook opgegroeid en kennen alle facetten van het gebied. Ze hebben als scholieren nog gewerkt bij tuinders en zien kassen niet als een ingreep in het landschap, maar als symbool van ondernemerschap en vooruitgang.'
De Graeff: 'Dat wil niet zeggen dat Westlanders iedere ingreep in hun landschap goedkeuren. Zo vinden veel mensen die grote fly-over in het Westland nog steeds een fremdkörper.'

U hebt het over grote transities die de komende decennia het Nederlandse landschap zullen veranderen. Welke zijn dat?

De Graeff: 'De nieuwe energiebronnen - wind, zon, water en biomassa - zullen grote impact hebben op het landschap. Ook moet er geïnvesteerd worden in waterveiligheid en waterhuishouding. De land- en tuinbouw zal veranderen: enerzijds stelt de samenleving stelt steeds hogere eisen zoals lagere emissies en meer dierenwelzijn, anderzijds leiden marktomstandigheden tot schaalvergroting. Ook dat heeft gevolgen voor het landschap.'

Waar gaat het nu mis in het realiseren van die transities?

Nijhof: 'Het vertrekpunt in de discussie is vaak het plan van de initiatiefnemer: een overheid die een dijk wil verhogen of boeren die een windmolenpark willen realiseren. Met de focus op dat ene belang gaan bij andere partijen de hakken in het zand. De Rli pleit voor een integrale aanpak. Door veel eerder met alle partijen in gesprek te gaan, ontstaat meer begrip voor elkaar en komen de kernwaarden in beeld waaraan bezoekers en bewoners hechten. Vervolgens moet het behoud van deze kernwaarden het vertrekpunt vormen van toekomstige ontwikkelingen.'

Kunt u daar een voorbeeld van geven?

De Graeff: 'Inwoners van Waterland, boven Amsterdam, blijken zeer gehecht te zijn aan drie waarden: de openheid van het landschap, de karakteristieke dorpsgezichten en het typische ontginningspatroon. Het gebied staat niet negatief tegenover nieuwe ontwikkelingen, zolang deze waarden worden gerespecteerd. Dus geen hoogbouw aan de rand van steden en dorpen en liever zonnepanelen dan windmolens.'

Hebben agrarische bedrijven in dergelijke gebieden nog wel ontwikkelingsperspectief?

De Graeff: 'Ja, mits kernwaarden worden gerespecteerd. Ik ben ook bestuurlijk betrokken bij landgoed Twickel in Twente, een coulisselandschap met veel hagen en boomgroepen. Zo'n landschap belemmert de ontwikkeling van landbouwbedrijven, maar de boeren ontvangen daarvoor een compensatie. Dat model is ook elders toepasbaar.'

Windenergie blijft lastig te verenigen met de wens tot een open landschap.

Nijhof: 'Dat is een geweldig dilemma. Tegelijkertijd kunnen windmolens beter worden ingepast. Een voorbeeld van hoe het moet, zijn de windturbines langs de dijk ten noorden van Lelystad. Maar kijk je daar vervolgens de andere kant uit, dan zie je een wirwar van wieken. Zo moet het dus niet.'

Ondertussen heeft de rijksoverheid de handen afgetrokken van het landschap.

Nijhof: 'Er is inderdaad sprake van deregulatie en decentralisatie. Met de nieuwe Omgevingswet ligt de zorgplicht voor het landschap bij iedereen: rijksoverheid, provincies, gemeenten, bedrijven en burgers. Daarmee bestaat het risico dat uiteindelijk helemaal niemand meer het landschap in acht neemt. Ons rapport is geen pleidooi voor een hernieuwde centralisatie, maar wel een oproep om serieus werk te maken van de zorgplicht. Ook door de rijksoverheid.'

Moet het regeerakkoord wat u betreft stilstaan bij het landschap?

De Graeff: 'Ik hoop dat het regeerakkoord de grote transities verbindt met de kwaliteit van het landschap, waarbij onze unieke landschapswaarden behouden blijven en nieuwe waarden worden ontwikkeld.'