Maatwerk is de weg naar schoner water

Een goede toestand van grond- en oppervlaktewater. Dat is de ambitie van de Europese Unie als het gaat om stikstof en fosfaat in grond- en oppervlaktewater. Bij landbouwgrond die gevoelig is voor uitspoeling van nitraat hoort volgens Brussel een grondwaternorm van maximaal 50 milligram nitraat per liter.

Nederland heeft zelf zijn hele landbouwgebied aangewezen als gevoelig en dus moet overal in ons land de norm van 50 milligram worden gehaald. Voor oppervlaktewater ligt de situatie iets ingewikkelder: daar zijn ecologische doelen leidend, aldus de afspraak in de Kaderrichtlijn Water.

Afhankelijk van die doelen (in een beek in het zandgebied groeien andere waterplanten en zwemmen andere vissen dan in een plas in het veenweidegebied) mag het oppervlaktewater meer of minder stikstof en fosfaat bevatten.

Actieplannen

In 2027 moeten alle lidstaten aan de Brusselse doelen voldoen. Via actieplannen maken zij duidelijk hoe ze die doelen denken te bereiken. Momenteel is in Nederland het vijfde actieprogramma Nitraatrichtlijn van kracht.

Wat grondwater betreft kan Nederland goede resultaten overleggen. Klei- en veengebieden voldoen al sinds 2004 aan de norm. Op zand en löss moeten er nog stappen worden gezet. Daar is sinds 1992 de situatie weliswaar sterk verbeterd, maar gemiddeld werd in 2015 de norm van 50 milligram niet gehaald.

Mondjesmaat vooruitgang

'En helaas is de vooruitgang sinds 2005 mondjesmaat, met name in Zuid-Nederland', analyseert Joosten. Met één belangrijke nuancering voor zand en löss: onder grasland worden de normen doorgaans wel gehaald, onder bouwland niet.

Wat oppervlaktewater betreft liggen de kaarten ongunstiger: van de 712 rivieren, plassen en beken voldoen er 30 aan alle ecologische doelen. 'Maar het niet halen van die doelen wordt niet altijd veroorzaakt door stikstof of fosfaat', weet Joosten.

Goede beoordeling

'Sterker nog: uit Nederlandse rapporten aan Brussel blijkt dat 40 tot 50 procent van de waterlichamen een goede beoordeling voor stikstof en/of fosfaat heeft.'

Daar komt bij: de landbouw is bepaald niet de enige bron die zorgt voor extra stikstof en fosfaat in het water. Voor stikstof is de landbouw voor 50 procent verantwoordelijk; bij fosfaat ligt dat percentage op 65. Andere belangrijke bronnen zijn rioolwaterzuiveringsinstallaties, mineralisatie en inlaatwater, met grote verschillen van regio tot regio.

Bemestingsnormen

Eén instrument is voortdurend ingezet om de grondwaterdoelen te bereiken: steeds lagere bemestingsnormen. Maar dat instrument raakt bot, vindt Joosten. Een analyse leert dat doorgaan met het simpelweg aanscherpen van bemestingsnormen niet tot schoner grond- en oppervlaktewater leidt.

'Inmiddels liggen bemestingsnormen op of onder het landbouwkundige optimum, terwijl nitraatgehaltes in grondwater nauwelijks meer verder dalen.' Volgens deskundigen zou een verdere aanscherping van alle bemestingsnormen nog maar 5 milligram nitraatwinst opleveren. Tegelijkertijd zullen gewasopbrengsten dalen en bodemvruchtbaarheid en het organischestofgehalte teruglopen.

Bodem

Wat LTO betreft wordt de bodem het vertrekpunt van het zesde actieprogramma Nitraatrichtlijn. Op percelen met een rijk bodemleven en een hoog organischestofgehalte zullen boeren hogere opbrengsten realiseren. Daarmee wordt ook meer stikstof en fosfaat afgevoerd met het gewas en komen er minder meststoffen in het water terecht. En hoe hoger de opbrengst, hoe meer ruimte er komt voor passende (hogere) bemestingsnormen.

Daar waar nodig accepteert LTO gerichte maatregelen die bijdragen aan minder nitraatuitspoeling. 'Denk aan rijenbemesting bij bepaalde gewassen of grasonderzaai onder mais. Maatregelen die ook leiden tot hogere opbrengsten.'

Maatwerk

Maar deze maatregelen zijn niet overal nodig (niet op klei, wel op zand en löss) en niet in iedere teelt (niet bij graan of bieten, wel bij snijmais). En ze zetten vooral zoden aan de dijk bij grote oppervlaktes: niet bij prei of aardbeien, wel bij mais. 'Kortom, maatwerk is vereist.' Datzelfde geldt voor het oppervlaktewater. 'Ook hier loopt de situatie van regio tot regio sterk uiteen.'

Maatwerk wordt nu al geleverd in meer dan tweehonderd projecten, onder de vlag van het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer. 'We willen daarom graag met de waterschappen in gesprek over waar welke kwaliteitsproblemen spelen en wat per rivier, plas of beek de oorzaken zijn. Op die manier kan inzet veel doelgerichter plaatsvinden.'